ชาตินิยมในลาตินอเมริกา: กระแสลมแห่งความซับซ้อน ตรีเทพ ศรีสง่า

งานการศึกษา “ชาตินิยม” หลายชิ้นใช้ยุโรปและประเทศที่ประกาศตัวเป็นเอกราชจากเจ้าอาณานิคมหลังสงครามโลกครั้งที่สอง โดยเฉพาะในเอเชียและแอฟริกา เป็นพื้นที่หลักในการศึกษา ภูมิภาคอย่างลาตินอเมริกามักเป็นแค่เพียง “ข้อยกเว้น” หรือไม่ก็ถูกลดความสำคัญลงเป็นเชิงอรรถขนาดไม่กี่บรรทัดบริเวณท้ายสุดของหน้าแต่เพียงเท่านั้น แต่ในบทที่สี่ของ Imagined Communities ที่ชื่อว่า “Creole Pioneers” แอนเดอร์สันได้หยิบยกลาตินอเมริกากลับเข้ามาสู่วงการถกเถียงเรื่องชาตินิยมอีกครั้งอย่างน่าสนใจ ทว่านักวิชาการแทบทุกแขนงที่ศึกษาลาตินอเมริกากลับไม่เห็นด้วยกับข้อเสนอของแอนเดอร์สันที่ให้ไว้เกี่ยวกับที่มาที่ไปของชาตินิยมในลาตินอเมริกา ถึงกับว่ามีการจัดประชุมวิชาการขึ้นในช่วงต้นปี ค.ศ. 2000 เพื่อพูดคุยถกเถียงกันว่าที่มาและทฤษฎีของแอนเดอร์สันที่ให้ไว้ใน Imagined Communities นั้นสอดคล้องกับข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์ของลาตินอเมริกามากน้อยหรือไม่อย่างไร

หนังสือเล่มนี้เป็นการรวมบทความแปลที่ศึกษาเรื่องชาติ รัฐชาติ และชาตินิยมในลาตินอเมริกา โดยมุ่งเน้นวิพากษ์ทฤษฎีของเบเนดิกต์ แอนเดอร์สันใน ชุมชนจินตกรรม เป็นหลัก ดังที่กล่าวไว้ในช่วงแรกของบทนี้แล้วว่านักวิชาการที่ศึกษาลาตินอเมริกาจำนวนมาก แม้จะเห็นด้วยกับแอนเดอร์สันในทฤษฎีของเขาในองค์รวมบ้างไม่มากก็น้อย แต่ในเชิงรายละเอียดส่วนที่แอนเดอร์สันอ้างถึงครีโอลลาตินอเมริกาในฐานะที่เป็น “ผู้ริเริ่ม” อุดมการณ์ชาตินิยมนั้น ขัดต่อข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์ของลาตินอเมริกาอยู่หลายจุด บทความในบทต่อ ๆ ไปนั้นจึงจะชี้ให้เห็นถึงจุดอ่อนของทฤษฎีชุมชนจินตกรรมในหลาย ๆ ประเด็นด้วยกัน โดยสามารถกล่าวโดยคร่าว ๆ เป็นสามประเด็น อันได้แก่ (1) บทบาทของสื่อสิ่งพิมพ์ในลาตินอเมริกาช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 18 และต้น 19 (2) ความแตกต่างของจิตสำนึกความเป็นชาติในหมู่ครีโอลและในหมู่ประชากรกลุ่มอื่น ๆ และ (3) บทบาทของศาสนาในการสร้างชาติ โดยเฉพาะในบทที่สอง ที่จะชี้ให้เห็นอิทธิพลของศาสนาโรมันคาทอลิกซึ่งถือได้ว่าเป็นส่วนประกอบสำคัญต่อการสร้างจิตสำนึกความเป็นชาติในประเทศอย่างเช่นเม็กซิโกและเปรู

ทั้งหมดนี้ล้วนแล้วแต่นำมาสู่ข้อสรุปที่ว่าชาตินิยมในลาตินอเมริกานั้นไม่ได้เกิดขึ้นหรือริเริ่มในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 19 ดังที่แอนเดอร์สันชี้ไว้ หากแต่เป็นในศตวรรษต่อมาเสียต่างหาก