ความเป็นมาของคำสยาม ไทย ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ฉบับสมบูรณ์ จิตร ภูมิศักดิ์

บทวิเคราะห์ทางนิรุกติศาสตร์และภาษาศาสตร์สังคม เกี่ยวกับความเป็นมาของชื่อชนชาติสยาม ไทย ลาว และขอม เสนอแนวคิดว่า ชนชาติที่มีอำนาจทางการเมืองมากกว่า มักจะเรียกชื่อชนชาติที่ด้อยอำนาจกว่าด้วยถ้อยคำที่มีความหมายเชิงดูถูกเหยียดหยาม หรือความหมายว่า คนเถื่อน ทาส ขี้ข้า ผี ปีศาจ เป็นต้น

แต่ชนที่ด้อยอำนาจกว่านั้นกลับตอบโต้ด้วยการเรียกชื่อชนชาติตัวเองขึ้นใหม่ให้มีความหมายว่า ไม่ใช่ทาส เป็นไท เป็นคน ผู้เขียนโยงความเป็นมาทางประวัติศาสตร์เพื่อเพิ่มน้ำหนักให้การอธิบายที่มาของชื่อชนชาติให้มีน้ำหนัก และได้อรรถรสมากยิ่งขึ้น เมื่ออ่านหนังสือเล่มนี้ สิ่งที่ผู้อ่านจะซึมซับได้ คือความรู้สึกรักวิชาภาษาศาสตร์ นิรุกติศาสตร์ และประวัติศาสตร์ขึ้นมาในบัดดล

จิตร ภูมิศักดิ์ เขียน ความเป็นมาของคำสยาม, ไทย ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ในขณะที่ถูกคุมขังในเรือนจำ ช่วงปี พ.ศ.๒๕๐๑-๒๕๐๗ แม้ว่าจะอยู่ในสภาวะที่ไม่เอื้อต่อการทำงานนัก แต่จิตร ภูมิศักดิ์ ก็มีความอุตสาหะในการสร้างสรรค์ผลงานค้นคว้าทางการวิชาการที่เต็มไปด้วยข้อมูลอันแหลมคมและลุ่มลึก ซึ่งครอบคลุมทั้งวิชานิรุกติศาสตร์ ภาษาศาสตร์สังคม และประวัติศาสตร์ จึงถือได้ว่านี่คือผลงานทางวิชาการที่โดดเด่นและยิ่งใหญ่ของสังคมไทยเล่มหนึ่ง ต่อมาภายหลังผลงานชิ้นนี้ก็ได้รับคัดเลือกเป็นหนึ่งในหนังสือดี ๑๐๐ เล่มที่คนไทยควรอ่านจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.)

ความเป็นมาของคำสยาม, ไทย ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ประกอบด้วยสามภาค ภาคแรก “พื้นฐานทางนิรุกติศาสตร์และประวัติศาสตร์” เป็นการตรวจสอบร่องรอยความเป็นมาของชนชาติไทหรือไต ที่กระจายอยู่ตามส่วนต่างๆ ในดินแดนแถบประเทศไทย กัมพูชา ลาว เมียนมา จีน เวียดนามและอินเดียบางส่วน ศึกษาความเป็นมาของคำสยามจากหลักฐานต่างๆ อาทิ จารึกโบราณ งานศึกษาเชิงวิชาการ กฎหมาย วรรณคดี ตำนานและพงศาวดาร เป็นต้น ปูพื้นฐานทางนิรุกติศาสตร์เพื่อนำไปสู่ภาคที่สอง “ชื่อชนชาติและฐานะทางสังคม” ที่ว่าด้วยประวัติศาสตร์การช่วงชิงความหมายทางภาษาในแง่ที่ชนชาติที่ด้อยอำนาจกว่าถูกกดขี่จากผู้เหนือกว่าลงเป็นทาส หรือมองอย่างไม่ใช่คน แล้วตอบโต้ด้วยการเรียกชื่อชนชาติตัวเองใหม่ให้มีความหมายว่า “คน” หาใช่ทาสไม่ และภาคสุดท้าย “ข้อเท็จจริงว่าด้วยชนชาติขอม” ศึกษาความเป็นมาของชนชาติขอม (หรือ กรอม) ซึ่งเป็นชนชาติใหญ่ที่กระจายอยู่ในแถบถิ่นนี้ และไม่ได้หมายเฉพาะแต่ขอมที่มีถิ่นฐานอยู่ในดินแดนประเทศกัมพูชาปัจจุบันเท่านั้น ลักษณะเดียวกับชนชาติไต ที่ไม่ได้มีความหมายเฉพาะเพียงชาวสยามในประเทศไทยปัจจุบัน

พีระยุทธ พลตรี บรรณาธิการ